Morawski (Dzierżykraj-Morawski) Józef Nikodem Mikołaj Franciszek (1813–1902), ziemianin, poseł na sejm pruski, członek Izby Panów, dyrektor Ziemstwa Kredytowego. Ur. 14 IX w Kaliszu, był synem Kajetana (1786–1828), radcy departamentu kaliskiego (1813), inspektora dóbr i lasów narodowych w Król. Pol., i Julianny z Załuskowskich (1793–1818), bratem Kajetana Piotra (zob.), bratankiem poety Franciszka (zob.). Z powodu wczesnej śmierci rodziców wychowywał się w Oporowie u stryja Józefa. Początkowo uczył się w domu, maturę zdał przed komisją we Wrocławiu, po czym studiował na Wydziale Filozoficznym tamtejszego uniwersytetu (studia ogólne, tzw. cammeralia, 7 V 1831 – 28 III 1832), następnie przeniósł się na uniwersytet w Monachium oraz Berlinie. We Wrocławiu zetknął się z emigrantami polistopadowymi, a w Wielkopolsce spotkał się z Adamem Mickiewiczem, od którego miał podobno otrzymać niedrukowany wiersz. W r. 1835 zaczął gospodarować w rodzinnym Kotowiecku w Pleszewskiem; był również właścicielem Pawłowa i Pawłówka (również w pow. pleszewskim). Brał udział w działalności Kasyna Gostyńskiego (1835), przewodnicząc Wydziałowi Literackiemu (1838). W ziemiańskim Bazarze należał do Komitetu dla organizacji szkoły rolniczej i rozwoju przemysłu (1843).

Działalność polityczną rozpoczął M. w Lidze Polskiej. Brał udział w jej walnym zebraniu w Kórniku (10 I 1849) i w wielu następnych. Należał do skrzydła konserwatywnego Ligi, domagając się ograniczenia jej działalności do prac organicznych, a nie podejmowania szerszych prac politycznych. Już w l. 1848 i 1849 wysuwana była jego kandydatura w wyborach do Zgromadzenia Narodowego i do II izby sejmu pruskiego, ale posłem był dopiero w l. 1852–63, reprezentując okręg Odolanów–Ostrzeszów. Wybrany został nawet w r. 1855, gdy reprezentacja polska stopniała do 6 posłów. W r. 1858 złożył mandat, ale wybrany został ponownie. W Kole Polskim zajmował poważne stanowisko, był jednym z twórców zasad jego funkcjonowania, stojąc na stanowisku solidarności członków Koła. Jako znakomity mówca wielokrotnie przemawiał w sejmie, zajmując umiarkowane stanowisko i łagodząc zdecydowane mowy Władysława Niegolewskiego. Najgłośniejsze było jego wystąpienie z 8 II 1856, w którym krytykował nadużycia wyborcze władz pruskich (Niegolewski projektował druk tego przemówienia, ale przeszkodziła temu konfiskata). Zajmował się także sprawami rolnictwa (15 V 1861 przedstawił wniosek o założenie w Poznańskiem wyższej szkoły rolniczej). W dalszym ciągu kariery parlamentarnej w r. 1876 wybrany został jako przedstawiciel ziemiaństwa dożywotnim członkiem pruskiej Izby Panów, ale na jej forum już nie odegrał żadnej roli.

M. działał także w organach samorządowych, a więc w sejmie prowincjonalnym W. Ks. Pozn. i w sejmiku powiatowym. Po śmierci Józefa Kurcewskiego (1861) został dyrektorem generalnym Ziemstwa Kredytowego («starej landszafty») w Poznaniu i pozostał na tym stanowisku aż do rozwiązania Ziemstwa przez władze pruskie w r. 1878. W Centralnym Tow. Gospodarskim przewodniczył na zebraniu organizacyjnym (2 VII 1861) i na pierwszym walnym zebraniu (25 VI 1862). Działał w Tow. Przyjaciół Nauk (1861). Brał nadto udział w różnych komitetach i wielokrotnie występował publicznie. Od dawna uchodził za ultramontanina, odznaczony został Orderem Piusa, w r. 1871 prowadził deputację diecezji na jubileusz papieża, a jego salon w Poznaniu gromadził zwolenników idei konserwatywno-ultramontańskich. Jego organicznikowskie poglądy w końcu życia przybrały krańcowe formy. W r. 1895 powstanie styczniowe określał jako klęskę i zbrodnię szalonej młodzieży, wywołując protesty nawet umiarkowanego „Dziennika Poznańskiego”. W tymże „Dzienniku Poznańskim” 1895 (nr 239 i n.) i 1897 ogłosił M. swoje Wspomnienia z pierwszej połowy XIX w. Zmarł 7 (lub 8) VIII 1902, pochowany został w Droszewie 11 VIII.

Żonaty od r. 1835 z Eugenią Morawską (1814–1893), córką stryja Józefa, miał synów: Wojciecha (1840–1891), Zbigniewa Marcina (1841–1889), studenta w Lowanium i we Wrocławiu, uczestnika powstania 1863 r., który pracował w biurze prasowym Rządu Narodowego pod kierownictwem Mieczysława Waligórskiego. Po r. 1864 pracował w redakcji „Dziennika Poznańskiego”; od r. 1870 był żonaty ze Zdzisławą Miączyńską. Trzecim synem M-ego był Stefan (1842–1896), następnym Ignacy (1852–1909); córkami M-ego były: Jadwiga (1844–1861), Antonina (1849–1939), po mężu Stefanowa Suffczyńska, Rozalia (1853–1932), zamężna za Wiktorem Olszówką, i Eugenia (1854–1865).

Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Wojtkowski, Bibliogr. hist. Wpol., I; Uruski, XI 259; Żychliński, XXIII 74–5, XXV 195–6; – Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1951 I; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., III; Komierowski R., Koła polskie w Berlinie, P. 1910–13 I–II; Maciejewski J., Mickiewicza wielkopolskie drogi, P. 1972; Ostrowski J., Mickiewicz w Wielkopolsce 1831–32, Luboń 1932 s. 7–8 (odb. z „Kron. Gostyńskiej”); Skałkowski A., Bazar Poznański, P. 1938 (fot.); Szafrański F., Gustaw Potworowski (1800–1860), P. 1939; Zakrzewski W., Mickiewicz w Wielkopolsce, P. 1949 s. 57; – Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957 I; Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925; – „Bibl. Warsz.” 1902 t. 3 s. 618; „Dzien. Pozn.” 1895 nr 239, 248, 1897 nr 261 (wspomnienia M-ego), 1902 nr 182, 186, 192, 261; „Kur. Pozn.” 1902 nr 370, 377; „Praca” 1903 nr 33; „Tyg. Ilustr.” 1902 nr 36 s. 718–19 (nekrolog, fot.); – Arch. Uniw. Wrocł.: rkp. sygn. F 451; B. Jag.: rkp. Przyb. 16/71 (Leitgeber S., Morawscy h. Nałęcz, Puszczykowo 1967, rkp. s. 71–84).

Adam Galos